© Nino Andrès
Elaine Ramos
Brazilië
“Het papier bepaalt de flexibiliteit van een boek – het is een beslissende keuze.”
Elaine Ramos is zowel in Brazilië als binnen de internationale designwereld bekend om haar feilloze grafische werk. Ze studeerde in 1999 af aan de faculteit Architectuur en Urbanisatie van de Universiteit van São Paulo. Ze is ook grafisch ontwerper en werd in 2004 de art director van Cosac Naify, het belangrijkste uitgevershuis in Brazilië, gespecialiseerd in beeldende kunst. Daar is ze niet alleen verantwoordelijk voor het ontwerp van meer dan honderd boeken, ze coördineert ook alle uitgaven van titels over design. Veel daarvan zijn Portugese vertalingen van klassieke teksten, zoals A History of Graphic Design van Philip Megg, maar momenteel ontwikkelt ze originele boeken. Eén daarvan is een uitgebreide geschiedenis van het Braziliaanse grafisch ontwerp. Daarvoor heeft ze meer dan 1600 beelden verzameld, die het bewijs vormen van twee eeuwen Braziliaanse creativiteit. Zij is sinds 2012 lid van de AGI (Alliance Graphique Internationale).
In de boekhandels in Rio, Salvador, Brasilia en São Paulo vallen de boeken van Elaine Ramos en haar team meteen op. Er is iets waardoor ze oog en hand betoveren. Niet alleen door de typografische topkwaliteit – die is niet zo ongebruikelijk in Brazilië waar vele zeer getalenteerde professionals zich met grafisch ontwerp bezighouden – het gaat om iets anders dat veel moeilijker te omschrijven is. “Mijn benadering is altijd structureel,” zegt Ramos. Als gevestigd architect ontwerpt ze liever van binnen naar buiten dan andersom. Met andere woorden: ze begint bij de inhoud. Met het gevoel van het boek op het moment dat je het opent. Met de leeservaring als je de bladzijden omslaat. En met het papier waarop beeld en tekst zijn gedrukt.
Ramos is een Modernist pur sang, maar ook erfgename van een Portugese traditie die eeuwen teruggaat. In het verleden werden in Portugal en Brazilië goedkope boeken verkocht in kramen in de buitenlucht, waar ze als kledingstukken aan een waslijn hingen. Als equivalent van goedkope romannetjes behoorden deze publicaties tot een literair genre dat toegankelijk was voor iedereen: Literatura del Cordel. Ze waren met prachtige houtsnedes geïllustreerd en vaak geschreven door lokale dichters die hun werk onder de aandacht brachten door voor grote menigten op openluchtmarkten hardop voor te lezen of te zingen. Ramos houdt dit energieke erfgoed levend middels betaalbare boeken met een poëtische dimensie. Haar creaties hebben vaak speelse flappen, onverwachte vouwen, elegante inserts en creatieve papiervariaties.
Design para um mundo complexo van Rafael Cardoso, is een voorbeeld van hoe ze van papier een interactief element maakt. Het boek is verpakt in een dikke gevouwen poster die dient als een extra omhulsel. Als je die opent, komt er een helder blauwe, glimmende, zachte cover tevoorschijn. Ook speels is Zazie No Metrô, (Zazie in de Metro) van Raymond Queneau. Het is op doorschijnend bijbelpapier gedrukt en lijkt op een stapel gebundelde pagina’s. Het is geïllustreerd met posters uit de Franse periode, gedrukt op de achterkant van de pagina’s. Het zijn schimmige beelden die als een mysterieuze visuele achtergrond fungeren. Ook een mooi exemplaar is Conversas com Paul Rand, van Michael Kroeger. De cover is een opvallende groene en paarse typografische compositie. Het binnenwerk bestaat uit dikke, kleurrijke pagina’s, die ritselen als een stekelvarken.
Haar boeken zijn nooit opzichtig en met minimale kosten geproduceerd. Het zijn kunstzinnige verzamelobjecten, alledaags maar waardevol. Lezers in Brazilië kunnen zich gelukkig prijzen.
Interview
Véronique Vienne:
Beschouwt u zichzelf als een echte Modernist – niet alleen maar als iemand die in die “stijl” werkt?
Elaine Ramos:
Uw ontwerpen hebben geen specifieke “stijl”, maar wel veel persoonlijkheid!
Geen “stijl” betekent niet dat mijn ontwerpen zielloos of neutraal zijn. Ik probeer mijn werk zo bescheiden te maken dat de inhoud niet wordt overschaduwd, maar interessant genoeg om onderscheidend te zijn. Elk boek van mij hoort bij een specifieke editie, met een specifiek karakter en moet zich als zodanig onderscheiden. Het juiste evenwicht vinden, is niet eenvoudig. Ik ben beïnvloed door het Modernisme, maar ik geloof niet in neutraal ontwerp.
Gebruikt u computers om de beelden in uw boeken te creëren?
Ik doe al mijn werk op een computer. Ik denk via de computer. Het is het instrument waar ik het meest vertrouwd mee ben. Ik ben zeer slecht in handwerk, mijn benadering is veel te conceptueel. Een belangrijke inbreng voor mijn ontwerpen zijn de discussies met het ontwerpteam, uitgevers en auteurs. Ik krijg betere ideeën als ik praat dan wanneer ik teken!
U ontwerpt op een beeldscherm, maar de typografie van uw ontwerpen voelt niet aan alsof die uit de computer komt. Hoe kan dat?
Misschien omdat voor mij typografie nooit een doel op zichzelf is. Mijn keuze voor een lettertype en wat ik ermee doe, is altijd een middel om een idee over te brengen, of een inhoud.
Dat geldt ook voor papier. Ik beschouw de textuur van papier als essentiële informatie om een boodschap, idee, concept of impressie met lezers te delen. Drukwerk in zijn algemeenheid is afhankelijk van het papier waarop het is gedrukt. Als het om boeken gaat, is die keuze zelfs nog complexer en absoluut fundamenteel. Behalve met de tactiele kwaliteit van elke pagina is de papierkeuze sterk verbonden met het gewicht, het volume en – het meest belangrijk – met de flexibiliteit van een boek.
Titel - Detail from the cover of Linha do tempo do design gráfico no Brasil
Designer - Elaine Ramos
Publicatiedatum - 2012
Klant - COSAC NAIFY
De flexibiliteit?
De plooibaarheid van papier is zeer belangrijk, maar het is nooit de enige factor. Bij een boek moeten veel elementen goed op elkaar worden afgestemd. De flexibiliteit hangt ook af van formaat, bindwijze, aantal pagina’s, etc. Flexibilteit is verbonden met het papiergewicht en dat is weer verbonden met de doorschijnendheid. Die hangt op zijn beurt weer samen met de layout en de inhoud van het boek. Zo is Zazie No Metrô gedrukt op bijbelpapier – zelfs de cover. Dat is onderdeel van het oorspronkelijke concept. Het ontwerp profiteert van de flexibiliteit van het papier maar ook van de doorschijnendheid. Ik wilde dat het boek ongrijpbaar was, om de droomachtige sfeer van het verhaal op te roepen. De omslag is net zo dun als het boek zelf.
Op welk moment ontwerpt u de cover van een boek?
Meestal is de cover het laatste onderdeel dat ik ontwerp. Ik beweeg van binnen naar buiten. De ideale cover is een synthese van alles ín het boek dat je niet kunt zien. Het is een logische voortzetting van het ontwerp binnenin en tegelijkertijd moet het de aandacht trekken van mensen die rondkijken in de overvolle context van een boekwinkel.
Een goede cover vangt de essentie van een boek. De omslag is rustig en geduldig aanwezig – maar de visuele aantrekkingskracht vloeit voort uit een reeks zorgvuldige en doordachte beslissingen.
In de introductie van uw boek schrijft Steven Heller “Ik wist niet dat Brazilië zo’n lange design geschiedenis kent of zo stilistisch rijk en conceptueel scherpzinnig was.” Wat is naar uw mening de meest unieke kwaliteit van het Braziliaanse grafisch ontwerp?
Dat is een moeilijke vraag. Natuurlijk zijn de Europese en Noord-Amerikaanse invloeden direct zichtbaar, maar het is gecompliceerder. Braziliaans ontwerp heeft een eigen identiteit, met Alexander Wollner als de meest beroemde pionier. Hij studeerde aan de Design School van Ulm in de jaren ’50 en kwam vervolgens terug naar Brazilië. Daar was hij promotor van de soberheid en eenvoud van lijnen van de Concrete stijl geïnitieerd door Max Bill. In de jaren ’60 bestond de moderne, geometrische, minimalistische, functionele richting, gebaseerd op Bauhaus, naast de volkskunst, en naast de pop- invloeden van de “Tropicália” beweging, belichaamd door de grote Braziliaanse ontwerper Rogerio Duarte.
